Je maakte je doctoraat rond veerkracht bij jongeren met chronische pijn. Wat bracht jouw onderzoek aan het licht?
Melanie Beeckman: “We onderzochten dus de veerkracht, oftewel de psychologische flexibiliteit, van deze jongeren. Veerkracht is een karaktertrek of vaardigheid die sowieso in meerdere of mindere mate bij mensen voorkomt en waarin men kan groeien. Het is een kenmerk dat je als het ware kan trainen. En Acceptance & Commitment Therapy – laat het ons kortweg ACT noemen – is een manier om dat te doen. Onderzoek wees uit dat chronische pijnpatiënten die hoger scoorden op veerkracht, minder beperkingen in hun leven ervaarden en een betere levenskwaliteit quoteerden dan mensen met een lage psychologische weerbaarheid. Kortom: de eerste groep liet de chronische ziekte minder impact hebben op hun leven, ondanks alle mentale en lichamelijke ongemakken.”

Een goeie reden om ACT eens onder de loep te nemen. Wat moeten we weten?
“ACT is een vorm van cognitieve gedragstherapie, waarbij we dus gaan inwerken op dat waarop we het meeste invloed hebben: ons gedrag, ons handelen. Gedachten en gevoelens zijn veel minder vatbaar voor verandering, dus daar gaan we inhoudelijk niet aan morrelen. We gaan er wel vanuit een ander perspectief naar kijken, zodat ze minder impact hebben op ons doen en laten.
De therapie draait rond zes kernprocessen, die continu op elkaar inspelen en waarvan de grenzen dun zijn. Die processen één voor één overlopen zou een verkeerd beeld kunnen geven dat de therapie ook lineair verloopt, maar het is dus een samenspel.
Ten slotte doet ACT ook vaak een beroep op metaforen, die erg waardevol kunnen zijn om dingen uit te leggen. De kracht van een metafoor ligt in het toegankelijke: ze maken verhalen laagdrempeliger om in mee te gaan en van daaruit kan je ook inzicht krijgen je eigen situatie.”

Welke metafoor past bij het kernproces ‘waarden’?
“ACT legt de focus op wat jij belangrijk vindt, maar wat misschien soms belemmerd wordt door chronische pijn. Waarden zijn als een kompas waarop jij je leven wil afstemmen: het geeft de richting aan van je pad. Op dat pad liggen bepaalde doelen die je wil halen, wat we waardegericht handelen noemen, een ander kernproces. Maar vooraleer je doelen kan stellen, is het dus belangrijk om je waarden in kaart te brengen, vb. vriendschap, hulpvaardigheid, eerlijkheid, geloof … Door jarenlange chronische pijn raken die waarden al eens ondergesneeuwd en ligt de focus enkel nog op de pijn en vooral hoe die te elimineren. In ACT beginnen we dus met die waarden weer in het vizier te brengen.”

Hoe zou je het kernproces ‘defusie’ uitleggen?
“Defusie is het proces waarbij je niet aan alle gedachten en gevoelens die je hebt, evenveel waarde gaat hechten. De gedachte aan pijn en hoe die uit alle macht weg te werken kan bij patiënten erg overheersend worden, net als de bijhorende gevoelens van onmacht en frustratie. ACT beweert niet dat die gedachten en gevoelens er niet mogen zijn, maar helpt om ze ook weer los te laten en ruimte te maken voor andere – meer helpende – emoties en ideeën. Als je kan zien hoe gedachten gedurende de dag komen en gaan, kan je ook inzien dat het ‘maar’ gedachten zijn en geen feiten waarmee je als persoon volledig samen valt (fuseert). Bekijk het met de mailbox-metafoor: Sommige e-mails kunnen meteen in de prullenmand wegens leugenachtig en onbruikbaar. Andere berichten zijn interessant om meteen gehoor aan te geven, want hun inhoud is helpend. En soms zijn er e-mails die je met een vlaggetje aanduidt: op dit moment kunnen ze je geen dienst bewijzen, maar ze zijn zeker de moeite waard om later langer bij stil te staan.”

Het volgende proces, ‘acceptatie’, lijkt me een moeilijke?
“Wie al jaren tegen chronische pijn vecht, vindt het stuk acceptatie inderdaad al eens moeilijk. Vooral omdat het geïnterpreteerd kan worden als ‘Je moet je er gewoon bij neerleggen’. Maar zo benadert ACT het helemaal niet. Het is veel positiever en actiever dan dat. Acceptatie is de bereidheid om ervaringen te hebben die misschien onaangenaam zijn. Je openstellen en je engageren voor activiteiten, ondanks de pijn die ze met zich mee kunnen brengen. Het gevaar bij chronische pijnpatiënten is dat ze situaties gaan vermijden, omdat ze dan pijn hebben. Maar in vele bezigheden met vrienden bijvoorbeeld kan je ook plezier hebben, wat verzachtend kan werken. Wie zich isoleert, ervaart echter geen plezier meer, gaat zich nog meer afzonderen, krijgt depressieve gevoelens, nog meer psychisch lijden, wat de fysieke pijn vergroot … kortom, nefaste gevolgen.”

Heb je daar een mooie metafoor voor?
“We gebruiken de boot- en busmetafoor al eens: Stel, je zit aan het stuur van je bus of aan het roer van je schip en je rijdt/vaart richting je doelen, dromen en waarden. Op je weg kom je demonen tegen, wat staat voor belemmerende gedachten en blokkerende gevoelens, zoals (faal)angst, onzekerheid, verdriet …. Je maakt allerlei omwegen om deze demonen te ontwijken, maar overal duiken ze weer op. Op de duur blijf je doelloos op de rotonde cirkelen. Of je kan die demonen ook gewoon aan boord halen en hen vertellen welk doel je wil bereiken. Het zijn passagiers die samen met jou de reis maken. Aan het stuur mogen ze echter nooit komen zitten. Jij bent de kapitein die het kompas in het oog houdt.”

ACT spreekt ook over ‘zelf als context’. Hoe leg je dat uit?
“Dat je gevoelens en gedachten hébt, maar ze niet bént. Je kan ze dus ook weer laten gaan of in perspectief plaatsen. Net zoals er aan de hemel het ene moment een schitterende zon kan staan, het andere moment een hevige storm kan uitbarsten, nog een andere keer schapenwolkjes voorbij drijven en daarna stevige rukwinden komen aanzetten. De hemel verandert niet, die heeft enkel verschillende weertypes die hij kan laten passeren. Zo gaat ook ons observerende zelf registreren welke gedachten en gevoelens voorbijkomen, zonder ermee samen te vallen. Interessant is ook de documentaire-metafoor. Een documentaire over Afrika kan zowel een schitterende zonsondergang op de savanne tonen met wilde dieren op de achtergrond, als uitgemergelde kinderen die sterven van de hongersnood. Geen van beide docu’s tonen het enige echte Afrika, maar slechts een eenzijdig beeld ervan. Wanneer jij nu een reportage over jezelf maakt, kan die overheerst worden door pijnervaringen. Maar ook dit is maar een relatief klein stuk van hoe jouw levensverhaal er met duizenden uren aan beeldmateriaal zou kunnen uitzien. Naast pijn zit er nog veel meer in de grotere ‘context’ die jij bent.”

Het proces ‘hier en nu’ doet me dan weer aan mindfulness denken?
“Dat is inderdaad waar mindfulness meditatie mee bezig is: via ademhalingsoefeningen leren we de aandacht op een niet-oordelende manier op het hier en nu richten: wat je hoort, ziet, voelt, ruikt … op dit eigenste moment. Maar we proberen het ook op te merken wanneer de gedachten afdwalen, misschien naar beangstigende momenten in de toekomst of pijnlijke herinneringen uit het verleden. Wanneer je die opmerkt, is het belangrijk om je er niet door te laten meeslepen in een bepaald (niet-helpend) gedachteproces. Je duwt ze echter ook niet weg alsof het vergif is. Je merkt ze op en laat ze vriendelijk weer los om terug te keren naar je observaties in het hier en nu. Vaak raken mensen gefrustreerd tijdens meditatieoefeningen: “Er komen constant gedachten op!”, morren ze dan. Maar dat is perfect normaal. Het gaat er niet om geen gedachten te hebben, maar om ze op te merken en weer te switchen naar de observatie van wat zich op het moment aandient.”

En ten slotte ga je ‘waardegericht handelen’?
“Klopt, en hoewel we het nu als laatste proces van ACT behandelen, is de toegewijde actie wel waar we in de therapie het meest op werken. Nadat we de waarden in kaart hebben gebracht, stellen we doelen die specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdgebonden zijn. Bijvoorbeeld: je vindt het belangrijk om een betrokken vader te zijn. Dan kan een doel zijn dat je een uitje naar de speeltuin onderneemt. Misschien staar je je al jaren blind op het feit dat je met je kinderen naar een pretpark wil en raak je boos en gefrustreerd dat je dat niet kan wegens te intens. In ACT gaan we op zoek naar andere opties, want die zijn er altijd als je je blik verruimt. Via alle voorgaande processen gaan we op een niet-oordelende observerende manier ambities bijstellen, onrealistische verwachtingen loslaten en nieuwe haalbare doelen stellen aangepast aan wat de situatie aanbiedt. Een waardevol leven, daar streven we naar. Dat is iets helemaal anders dan streven naar pijneliminatie, een strijd die in geval van chronische pijn al bij voorbaat verloren is.”